Op zaterdag 25 mei gingen de nieuwe zomertentoonstellingen van start. Twee sterke vrouwen nemen het Middelheimmuseum in. De ene is van Merksem en is sedert jaren dé performance-kunstenares bij uitstek en heet Ria Pacquée. Op haar voorstel werden andere vrouwelijke kunstenaars uitgenodigd zoals Joëlle Tuerlinckx en vooral de Amerikaanse van Cubaanse afkomst, Ana Mendieta. Deze laatste, jong gestorven kunstenares is voor velen onder de Middelehim Promotors een ontdekking en een grote verrassing.

Ana Mendieta

THEY ARE LOOKING AT US, WE ARE LOOKING AT THEM

Dit is de titel die Ria Pacquée gaf aan haar grote solotentoonstelling.

Pacquée werd geboren in 1954 en is zonder discussie dé Antwerpse pionier van de performancekunst. In volle punktijd, jaren 70, verkent ze als autodidact de undergroundscene met body art en rauwe acts. Na de ‘acties’ landt ze bij de fotografie. Vermomd als ‘Madame’ of het genderneutrale ‘It’ infiltreert ze in de massacultuur.  Haar jongste werk waaiert uit van ‘streetramblings tot melancholische grootstadfilms. Sporadisch grijpt ze terug naar performance en politieke commentaar. De Warande, Turnhout, geeft haar in 2018 een eerste retrospectieve.

De tentoonstelling werd lovend onthaald, zoals te lezen is in het artikel van De Standaard 25/26 mei 2019 van de hand van Ines Minten.

Ria Pacquée. Bubble Burst. 2019 Copyright Ria Pacquée – Photo: Ans Brys

Ria Pacquée is bekendia Pacquée is  bekend van haar performances, video’s en foto’s. Ze observeert en registreert. Straat, stad, wereld zijn haar atelier en canvas. Daarbij heeft ze een bovengemiddelde waardering voor tijdelijkheid. Het Middelheim associeer je ooral met objecten. Permanente.vooral met objecten. Permanente. Niet tussen beton, maar in het groen. Kunstenares en plek vinden elkaar in het gegeven van de publieke ruimte. Middelheimmuseum is een park, gratis te bezoeken, dus publieke ruimte bij uitstek. Loop je door de tentoonstelling, dan lijkt er geen plek logischer voor Pacquées werk. Enkele dagen voor de opening schroeven schrijnwerkers nog volop een reusachtig, met teerverf zwart geschilderd verkiezingspaneel in elkaar. ‘Van die tijdelijke constructies zoals verkiezingspanelen zijn prachtig: net abstracte beeldhouwwerken’, vindt Pacquée. ‘Maar zodra die verschrikkelijke koppen erop komen, krijgt het paneel een functie en verliest het zijn schoonheid.’ Zo’n pekzwart paneel een dag voor de verkiezingen. Is dat een boodschap? Ria Pacquée haalt de schouders op: ‘Vooral toeval’, zegt ze. ‘Ik wil niet te veel eigen interpretatie aan mijn werk ophangen, het publiek moet het vooral zelf invullen. Voor mij draait het minstens zoveel om de visueel-poëtische lagen van het werk.’

Ria Pacquée. As long as I see birds flying I know I am alive (video) 2015 . Copyright Ria Pacquée. Photo: Ans Brys.

Ze kreeg een solotentoonstelling in Middelheim, maar vond het juister om ook andere kunstenaars te betrekken. De 200 meter lange witte kalklijn Le tag van Joëlle Tuerlinckx echoot Pacquées  fascinatie voor stedelijkheid en lijnen, maar sluit ook direct aan bij een aantal werken die zij voor het park ontwikkelde. Ze vroeg ook vier vrouwelijke performancekunstenaars om in juli en augustus haar performanceprogramma te vervolledigen.

Hoewel Pacquée prat gaat op haar buitenstaanderpositie, kunnen zij en haar werk niet zonder dat soort interactie. De titel van de expo vat het precies samen: They are looking at us, we are looking at them. Zo vindt ze haar materiaal en ideeën: door te dwalen en nieuwsgierig naar mensen en culturen te kijken. Het levert het centrale thema van de expo op, identiteit, voor Pacquée iets dat evolueert en groeit naarmate je meer ziet en tegenkomt. ‘Daarom, als ik politici vandaag over identiteit bezig hoor, krijg ik de neiging om het thema weer van me af te duwen.’

Ria Pacquée. Street Ramblings, Pumpkins And Soil In Need Of Water (detail) , 2019.  Copyright Ria Pacquée. Photo Ans Brys.

Voor Street rambtings, pumpkins and soil in need of water legde Pacquée een moestuin aan met pompoenen en bonen. Gaandeweg zullen die het woud aan protestborden waarop de kunstenares een selectie foto’s toont, beginnen te overwoekeren. Of niet. ‘Zullen de planten groeien? Eten de konijnen ze op? Hoe dan ook zal de installatie organisch veranderen.’  Terwijl je de lengte van de moestuin af wandelt, beginnen de foto’s op de pancarten samen een verhaal te vertellen over de plekken die ze tonen – van Athene over Kathmandu tot New York en Oostende. Een verhaal over Oost en West, een sleutelbegrip in Pacquées oeuvre. ‘En als je je op het eind weer omdraait, zie je al die witte ruggen, als een abstracte betoging.’

Op een schrale uithoek van het park plaatst ze negen kleurige houten hokken op een rij, twee ervan buiten de omheining. Er staan aanbevelingen voor gestreste mensen op. ‘Concentrate. Relax. Look at the sky. Sing out loud.’ Maar binnenin geen oord van ontspanning, enkel het geluid van voorbijrazende auto’s. De hokken staan boven de verluchtingskokers van de Craeybeckxtunnel. ‘Hierbinnen kun je een zenmoment beleven’, legt Pacquée uit. ‘Natuurlijk bedoel ik dat dubbel, een beetje sarcastisch.’ De wanden zijn kaal, een plafond ontbreekt. Kijkje omhoog, dan valt het sarcasme even weg, of toch op zonnige dagen: je ziet blauwe lucht met schapenwolken. ‘Beneden de hel, boven de hemel.’

Ria Pacquée. The sun is moving, the clock ticking, the earth Sinking. 2019. Copyright Ria Pacquée. Photo Ans Brys.

In juni verblijft Pacquée elke dag van 12 tot 18 uur op het eiland in de parkvijver. Ze heeft er een hut en wat attributen en zal er doen wat ze vindt dat ze moet doen: wat lezen, nadenken, een kleine performance geven. Ze geeft een inkijk in haar manier van werken, maakt zichzelf tot deel van het werk en vertelt en passant iets over haar praktijk, die standvastig en eigenzinnig is, observeert en geobserveerd wordt, maar zich tegelijk graag terugtrekt uit wat er rondom haar gebeurt. ‘De tentoonstelling groeit, er gebeurt telkens iets anders. Eén bezoeker kan onmogelijk het geheel zien.’

Photo Ans Brys.

EARTHBOUND. Ana Mendieta.

Op 24 april 1976 bracht de in Cuba geboren artieste Ana Mendieta (1948–1985) een liveperformance in het Antwerpse ICC (Internationaal Cultureel Centrum), in het kader van een nieuw programma dat aan deze kunstvorm was gewijd. Drieënveertig jaar later is Earthbound de eerste solotentoonstelling van Ana Mendieta in België. Ze biedt een verhelderende introductie tot haar werk.

Zondert twijfel een 5 sterren tentoonstelling die o.m. door Geert Van der Speeten in De Standaard zeer lovend wordt onthaald zoals blijk uit volgende tekst.

Ana Mendieta’s kunst getuigt op een pakkende manier over ontheemding en hereniging. Haar band met de natuur was intens en dat is ook de extra lading die de hommage in het Middelheimpaviljoen meekrijgt. AIs een vogelvrouw, een naakte nimf bedekt met witte veren: zo duikt Ana Mendieta uit het water op in Blood & feathers. Ze bracht de performance in 1974 op de oevers van de Old Man’s Creek in Iowa. Het bloed en de veren roepen trance-achtige rituelen en dierenoffers op uit haar geboorteland Cuba. Met mythische vogels voelde ze zich verwant. Ze verwijzen naar migratie en naar verre einders. De zoektocht naar identiteit en vrijheid behoorde tot Mendieta’s belangrijkste thema’s.

Bronnen ontbreken, maar de foto die Blood & feathers documenteert was bijna  zeker te zien tijdens haar passage in het ICC in 1976. In het Antwerpse avant-garde-centrum, waar ‘acties’ en happenings een dankbare voedingsbodem vonden, trad Mendieta vermoedelijk op als levende sculptuur met bloed en witte doeken.

Nu is haar werk terug in Antwerpen. Niet live, maar gedocumenteerd in videobeelden, foto’s en reconstructies. Mendieta’s open houding maakt een exacte omschrijving van haar kunst niet eenvoudig. Ze trok de natuur in voor kunst die het midden houdt tussen  performance, sculptuur en land art.

Ana Mendieta Esculturas Rupestres (Rupestrian Sculptures), 1981 Super-8mm film transferred to high-definition digital media, black and white, silent Running time: 9:17 minutes (GP1935) © The Estate of Ana Mendieta Collection, LLC. Courtesy Galerie Lelong & Co.

‘Een terugkeer naar de moederlijke oorsprong’, noemde ze het zelf. Hoe sterk ze de natuur aanvoelt en er de menselijke figuur in integreert, blijkt vooral uit haar reeks Silhuetas of silhouetten. Het zijn sporen, restanten van een eenwording. De afdruk van haar lichaam, als een licht geabstraheerde vrouwelijke gestalte, vind je terug in een groot aantal variëteiten en gedaanteveranderingen. Gebrand in aarde. Geprent in modder, omringd door zeewater. In de zuiverende vuurgloed van een brandende boom. In een stuk grasland, waar ze de vegetatie een menselijke vorm laat aannemen. In gestapelde stenen naast een Mexicaans piramidegraf, of in een grotholte.

‘Een terugkeer naar de moederlijke oorsprong’, noemde ze het zelf. Hoe sterk ze de natuur aanvoelt en er de menselijke figuur in integreert, blijkt vooral uit haar reeks Silhuetas of silhouetten. Het zijn sporen, restanten van een eenwording. De afdruk van haar lichaam, als een licht geabstraheerde vrouwelijke gestalte, vind je terug in een groot aantal variëteiten en gedaanteveranderingen. Gebrand in aarde. Geprent in modder, omringd door zeewater. In de zuiverende vuurgloed van een brandende boom. In een stuk grasland, waar ze de vegetatie een menselijke vorm laat aannemen. In gestapelde stenen naast een Mexicaans piramidegraf, of in een grotholte.

Ana Mendieta Creek, 1974 Super-8mm film transferred to high-definition digital media, color, silent Running time: 3:11 minutes (GP1190) © The Estate of Ana Mendieta Collection, LLC. Courtesy Galerie Lelong & Co.

Mendieta ging op zoek naar de magie en de energie van oude, primitieve culturen. Zelf situeerde ze zich graag in de traditie van de neolithische kunstenaars. Ze bezocht al vroeg de precolumbiaanse sites in Mexico. Het zou uitmonden in de uitgehakte en beschilderde rotssculpturen, die ze in 1981 in de buurt van Havana realiseerde. De sculpturen gaf ze titels die naar godinnen, moederbloed en menstruatie verwijzen. De Cubaanse ‘bron’ was, met vereende vrouwelijke krachten, opnieuw bereikt.

Ana Mendieta Untitled: Silueta Series, 1979 Color photograph 13.25 x 20 inches (33.7 x 50.8 cm) (GL2018-B) © The Estate of Ana Mendieta Collection, LLC. Courtesy Galerie Lelong & Co.

Mendieta leidde een hoogdramatisch leven. Haar huwelijk met Carl Andre, een van de tenoren van de minimal art, was turbulent. In 1985 overleed ze na een val uit haar New Yorkse appartement. De rol van Andre daarin bleef verdacht, maar hij werd  vrijgesproken in het proces dat erop volgde.

De tentoonstelling Earthbound krijgt in het Braempaviljoen, doorgaans gereserveerd voor kleinsculptuur of documentaire expo’s, een verrassend intieme invulling. Een extra lading ook: de rustgevende parkomgeving lijkt deze stroom van natuurbeelden op een haast liefdevolle manier te omarmen.